Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog, prowadzi autorskie zajęcia terapeutyczne dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Autyzm
Autyzm jest całościowym zaburzeniem rozwoju dziecka, które najczęściej ujawnia się w pierwszych trzech latach życia, jest rezultatem zaburzenia neurologicznego, które oddziałuje na funkcję pracy mózgu. Oznacza to, że u dotkniętych autyzmem dzieci obserwuje się objawy nieprawidłowego funkcjonowania we wszystkich obszarach rozwoju.
U dzieci autystycznych obserwuje się upośledzenie:
- w zakresie interakcji społecznych (upośledzenie komunikacji niewerbalnej obejmującej m.in. kontakt wzrokowy, gestykulację, pozycję ciała; niepowodzenia w nawiązywaniu przyjaźni odpowiednich dla wieku; brak zainteresowania dzieleniem się przyjemnościami z innymi),
- w zakresie komunikacji i wyobraźni (opóźnienie rozwoju mowy lub brak zdolności językowych, nieumiejętność podtrzymywania rozmowy, nagminne używanie tych samych słów czy zwrotów, nieumiejętność mówienia o uczuciach lub myślach, nieumiejętność brania udziału w zabawach symbolicznych, wymagających wykorzystania wyobraźni czy udawania),
- we wzorcach powtarzających się zachowań, zainteresowań i czynności (stereotypowe ruchy, np. kiwanie się, kołysanie, klepanie, chodzenie w kółko, pstrykanie palcami; fascynacja poszczególnymi przedmiotami, intensywne zaangażowanie w jedno zainteresowanie, sztywne trzymanie się określonych rytuałów, przyzwyczajeń),
- w procesach myślenia i rozumowania (nieprzyjmowanie do wiadomości faktu, że inni ludzie mogą mieć inne plany czy inne zdanie na dany temat, u niektórych jednostek występuje ograniczenie zakresu postrzegania – nadselektywność bodźców),
- w zakresie funkcjonowania jednego lub kilku zmysłów – zaburzenia sensoryczne (dotyczą zmysłu słuchu, wzroku, dotyku, smaku, węchu, czucia proprioceptywnego, czucie może być nadmiernie obniżone lub podwyższone, odczuwanie dyskomfortu w zetknięciu z pewnymi dźwiękami, niektóre osoby są dotykowo defensywne, unikają kontaktu fizycznego, a inne wykazują niską wrażliwość na dotyk czy ból),
- w zakresie zachowania (m.in.: kłopoty ze snem i jedzeniem, napady złości i agresji, zachowania destrukcyjne, nadaktywność, ucieczki, krzyczenie w miejscach publicznych, reakcje lękowe i paniczne, samookaleczenia).
Metody dyrektywne i niedyrektywne
Rozpoczęcie terapii we wczesnym okresie życia dziecka stanowi podstawę późniejszych efektów i wpływa na jakość dorosłego życia.
Pomimo wielu lat badań nad autyzmem nie udało się wyodrębnić jednej skutecznej metody i formy terapii. Metody terapeutyczne można podzielić na dyrektywne (podczas terapii terapeuta tak kieruje podopiecznym, żeby wywołać w nim wcześniej zaplanowane zmiany) i niedyrektywne (terapeuta podczas zajęć powstrzymuje się od wpływania na poczynania podopiecznego, nie daje mu rad i wskazówek).
Do najczęściej stosowanych metod dyrektywnych wspomagających rozwój dziecka autystycznego należą:
- program TEACCH – polega na skoncentrowaniu się na konkretnej osobie z autyzmem i opracowaniu dla niej programu uwzględniającego jej umiejętności, potrzeby i zainteresowania,
- Metoda Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń autorstwa Z. Szota – głównym celem stymulacji jest zwiększenie liczby bodźców dopływających do kory mózgowej, w której odbywa się przetwarzanie informacji, uzewnętrzniające się w opanowaniu umiejętności ruchowych i zmianach osobowościowych,
- terapia holding – metoda wymuszonego kontaktu.
Do najczęściej stosowanych metod niedyrektywnych wspomagających rozwój podopiecznego można zaliczyć:
- terapię zabawą – oparta na koncepcji Virginii Axline, oddziaływanie terapeutyczne opiera się na założeniu, że zabawa jest naturalnym środkiem wyrażania siebie,
- muzykoterapię – wykorzystuje terapeutyczny wpływ odpowiednio dobranej muzyki na rozwój dziecka autystycznego,
- metodę opcji – podstawą programu jest założenie, że dzieci pokazują nam drogę do środka, a my im drogę na zewnątrz, powstałe w ten sposób więzi i relacje są bazą dla rozwoju i edukacji,
- Metodę Dobrego Startu – jej celem jest jednoczesne rozwijanie funkcji słuchowych, wzrokowych, językowych, motorycznych, kształtowanie lateralizacji oraz orientacji w schemacie ciała i przestrzeni,
- program aktywności Marianny i Christophera Knillów – podstawowym założeniem programu jest oparcie działań terapeutycznych stymulujących rozwój dziecka na zmyśle dotyku; zakłada on, że dotyk jest podstawą rozwoju związków i komunikacji między ludźmi,
- metodę integracji sensorycznej – celem terapii jest dostarczenie dziecku doświadczeń poprzez odpowiednio dobraną sekwencję ćwiczeń sensoryczno-motorycznych w formie zabawy,
- metodę Felicji Affolter – metodę można określić jako psychopedagogikę rozumnego działania dłoni; narzędziem badania otoczenia jest dłoń, która stanowi nośnik sygnału, komunikatu między otaczającą nas przestrzenią a naszym umysłem,
- Metodę Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne – sama nazwa wyraża główną ideę metody, tzn. posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagającym rozwój psychoruchowy dziecka i terapię zaburzeń tego rozwoju,
- kinezyterapię – terapia ruchem,
- dogoterapię – to system zabaw i ćwiczeń z psami wspomagający rehabilitację ruchową i umysłową,
- gimnastykę mózgu Paula Dennisona – zestaw prostych ćwiczeń ruchowych prowadzonych w formie zabawy, mających na celu zintegrowanie pracy mózgu,
- arteterapię – terapia przez sztukę, dzięki różnym technikom plastycznym dziecko ma szanse na wyrażenie swoich trudnych emocji, przeżyć.
Sal Doświadczania Świata
Oprócz wyżej wymienionych terapii niedyrektywnych w pracy z dzieckiem autystycznym wykorzystuje się również stymulację polisensoryczną w Sali Doświadczania Świata (dalej: SDŚ). Metoda ta zajmuje istotne miejsce ze względu na duże możliwości efektów terapeutycznych, gdyż pozwala na niezwykle precyzyjne dopasowanie wszelkich bodźców oddziałujących na zmysły.
Dzieci autystyczne lubią przebywać w Sali Doświadczania Świata, ponieważ jest wspaniałą, „magiczną” alternatywą dla codziennych zajęć, aktywności, rehabilitacji i środowiska pełnego nadmiaru bodźców. Zajęcia w Sali są dla nich chwilą oddechu i zapomnienia. Zasadniczym celem tej metody jest poznawanie, doświadczanie „magicznego” świata, pobudzanie zmysłów poprzez odpowiednio dobrane przez terapeutę bodźce stymulujące wzrok, słuch, dotyk, węch, zmysł równowagi, temperatury i propriocepcję – czucie głębokie, świadomość pozycji ciała. W Sali precyzyjnie wybieramy zmysł, z którego powinien korzystać podopieczny, chroniąc go przed przeciążeniem. Wówczas bodźce stają się dla niego zrozumiałe, czytelne, ponieważ przekazywane są monokanałowo i w wyważony sposób.
Podczas zajęć w SDŚ wspierany jest rozwój dziecka autystycznego w wymiarze emocjonalnym, poznawczym, komunikacyjnym i motorycznym. Terapia pozwala na kreatywną ekspresję osobom niemówiącym lub przejawiającym deficyty zdolności komunikacyjnych. Daje możliwość przeżycia doświadczeń, które motywują do uczenia się we wszystkich dziedzinach i poziomach funkcjonowania. Rozwija również świadomość siebie, innych oraz otoczenia, co sprzyja uczuciu samozadowolenia i osiągnięciu autonomii. Stwarza możliwość przeżycia pozytywnych i przemyślanych doświadczeń niedostępnych w inny sposób.
Efekty wpływu terapii Snoezelen
Zauważalne efekty wpływu terapii Snoezelen w przypadku podopiecznego z autyzmem to m.in.:
- polepszenie umiejętności komunikacyjnych,
- poprawienie świadomości własnego ciała,
- zredukowanie zachowań niepożądanych – stereotypowych, kompulsywnych, agresywnych, autoagresywnych, destruktywnych, powtarzających się, impulsywnych,
- stymulowanie kreatywności i wyobraźni,
- polepszenie koncentracji,
- polepszenie umiejętności celowego wykorzystania energii,
- zintensyfikowanie interakcji z innymi ludźmi,
- zwiększenie niezależności i autonomii,
- poprawienie emocjonalnej ekspresji,
- poprawienie przystosowania,
- polepszenie małej i dużej motoryki,
- usprawnienie poszczególnych zmysłów: dotyku, wzroku, słuchu, węchu, smaku, czucia proprioceptywnego.
Wskazówki do pracy z dzieckiem autystycznym w Sali Doświadczania Świata
- Ścisłe przestrzeganie ośmiu zasad terapii Snoezelen.
- Precyzyjny wybór zmysłu, z którego powinien korzystać podopieczny, tym samym ochrona przed przeciążeniem.
- Biel w kremowym odcieniu to odpowiedni kolor Sali dla podopiecznego z autyzmem, gdyż niektóre osoby reagują bardzo mocno na określone kolory. Biel daje możliwość manipulowania kolorem.
- Oświetlenie w Sali powinno być przyciemnione, źródło światła najlepiej skierować w górę. Zabronione jest montowanie świetlówki, gdyż osoba autystyczna jest bardzo wrażliwa na jej migotanie.
- Sala Doświadczania Świata przygotowana dla autyka powinna być przestrzenią, w której znajduje się tylko podstawowe wyposażenie. Elementy składające się na wystrój Sali podczas każdej sesji powinny być w tym samym miejscu. Najczęściej sakwy czy poduchy podopieczni sami lokują w wybranych przez siebie miejscach. Zewnętrzne ramy sesji muszą być takie same, czyli przewidywalne dla autyka.
- Osoba prowadząca terapię Snoezelen powinna być przynajmniej przez kilka pierwszych sesji tak samo albo bardzo podobnie ubrana i uczesana, gdyż niektóre osoby z autyzmem mają problemy z rozpoznawaniem twarzy, dlatego traktują ubranie terapeuty jako informację o jego osobie.
- Terapeuta powinien mówić wyraźnie i jednoznacznie, bez zbędnej gestykulacji. Należy również przygotować pomocnicze elementy służące komunikacji, np. informacje obrazkowe. Warto też poprosić rodzinę o wskazówki, jak należy rozumieć poszczególne komunikacyjne zachowania podopiecznego.
- Nadwrażliwość słuchowa jest jedną z charakterystycznych cech autyzmu. Dlatego stymulację słuchową należy zawsze rozpocząć od minimalnego poziomu. Nigdy nie należy podopiecznego z autyzmem pozostawiać samego, jeśli w Sali odtwarzane są dźwięki, gdyż tolerowane przez innych podopiecznych bodźce akustyczne mogą być dla niego nie do zniesienia, a wręcz bolesne. Może to doprowadzić do utraty poczucia własnego ciała, poczucia bezpieczeństwa, orientacji w pomieszczeniu. Percepcja głośności w przypadku autyzmu nie jest stała, tzn. to, co przed momentem było odbierane jako przyjemne, nagle może stać się nieznośne.
- Sala, w której rozbrzmiewają terapeutyczne dźwięki, uspokaja i odpręża podopiecznego, łagodzi stany lękowe. Dzieci traktują muzykę jako przekaźnik informujący o ich stanach emocjonalnych.
- Stymulacja dotykowa w przypadku dziecka autystycznego jest nieco bardziej skomplikowana. Silne uściski, gniecenia są zwykle akceptowane, w przeciwieństwie do delikatnych dotknięć. Nadwrażliwość dotykowa może powodować, że autyk nie będzie akceptował materiału, przedmiotu na swoim ciele bądź nie będzie chciał go dotykać. Natomiast nadwrażliwość emocjonalna przejawia się zazwyczaj niechęcią wobec obejmowania, dotykania i głaskania. Niechęć do bycia dotykanym nie oznacza, że autyk nie odczuwa potrzeby bliskiego kontaktu fizycznego.
- Dziecko pełnosprawne automatycznie zdaje sobie sprawę, gdzie znajdują się poszczególne części jego ciała. Niektóre dzieci z autyzmem muszą sprawdzić fizycznie, gdzie np. znajduje się ich ręka czy noga. Podopieczni boja się poruszać bądź być poruszani. Niekiedy sami próbują stymulować się lekkim kołysaniem.
- Zapach w Sali Doświadczania Świata powinno wprowadzać się bardzo ostrożnie, stopniowo badając reakcje uczestnika.
- Wiele osób z autyzmem przeżywa czas jako coś pojedynczego, „tu i teraz”. Niektóre z nich bardzo dokładnie planują rozkład każdego dnia (wręcz co do minuty), reagując negatywnie na jakiekolwiek zmiany. Dlatego istotne jest, aby dana osoba rozpoczęła i zakończyła sesję w SDŚ dokładnie w tym samym dniu i czasie.
Niewątpliwie przed pierwszym pobytem autystycznego podopiecznego w SDŚ konieczne jest pozyskanie informacji o jego specyficznych cechach. W pierwszych godzinach pobytu uczestnika w Sali bardzo ważna jest jego obserwacja, która pomoże wychwycić prawidłowości i wyłonić wspomagające go czynniki. Może zdarzyć się, że autyk nie będzie chciał od razu wejść do Sali i korzystać z jej potencjału, z przyczyn tylko dla niego znanych. Mimo początkowych trudności nie należy zbyt szybko rezygnować z wprowadzenia dziecka do miejsca kuszącego wolnością wyboru i wielością możliwości.
Zabawy w SDŚ
Propozycje wybranych zabaw, które można wykorzystać podczas sesji z większością osób autystycznych:
- Latające piłeczki – aktywizowanie podopiecznego do chwytania piłeczek i podrzucania ich.
- To ja – skupienie uwagi dziecka na jego własnym lustrzanym odbiciu. Motywowanie, zachęcanie go do przybliżania się i oddalania od lustra.
- Świetlna kurtyna – zachęcanie dziecka do dotykania światłowodów, przesuwania po nich dłońmi, chwytania.
- Widzę, słyszę, wyczuwam – zabawa z kolumnami wodnymi. Koncentrowanie uwagi dziecka na unoszących się w górę bąbelkach, zmieniających się kolorach wody. Zachęcanie podopiecznego do dotykania kolumny dłońmi, całym ciałem w celu poczucia drgań. Nasłuchiwanie odgłosów bulgotania wody.
- Ręce–stopy – zabawa z lampą UV. Koncentrowanie uwagi dziecka na swobodnych ruchach własnych rąk lub stóp z założonymi na nie białymi rękawiczkami lub skarpetkami.
- Naleśnik – jeśli u dziecka nie występuje nadwrażliwość dotykowa i stany lękowe, możemy zaproponować zabawę w naleśnik – zawijanie dziecka w delikatny materiał.
- Pływanie – zabawa z wykorzystaniem łóżka wodnego. Dziecko leżące na łóżku wodnym stymulujemy do zmiany pozycji ciała (leżenie na plecach, boku, brzuchu) i poruszania kończynami.
- Zmienna dróżka – zachęcanie dziecka do przejścia po ścieżce sensorycznej (odbieranie wrażeń zmysłowych stopami) lub przesuwania po niej dłońmi.
- Woreczki sensoryczne – zachęcanie dziecka do chwytania, dotykania, ściskania woreczków sensorycznych.
Podsumowanie
Terapia osób z autyzmem jest długim procesem, w którym porażki przeplatają się z sukcesami, oraz sprawdzianem dla rodziców i terapeutów (m.in. ich cierpliwości, umiejętności, oddania, poświęcenia). Im wcześniej zostanie rozpoczęta, tym bardziej możliwe stanie się przełamanie izolacji społecznej autyka i poprawa jego funkcjonowania w otoczeniu.
Dzięki możliwości terapii w Sali Doświadczania Świata osoba autystyczna może poznawać świat w specjalnie stworzonych do tego warunkach. Podczas zajęć uwalnia się od niezrozumiałego dla niej świata, ma okazję sama wybrać przyjemne bodźce i pozostać przy nich tak długo, jak tego potrzebuje. Zyskuje także poczucie kontroli i sprawstwa nad tym, co ją otacza, odnajdując samą siebie.
Bibliografia:
Bobkowicz-Lewartowska, Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków 2005.
A.D. Bragdon, D. Gamon, Kiedy mózg pracuje inaczej. ADHA, alkoholizm, autyzm, déjà vu, dysleksja, leworęczność, słuch absolutny, pamięć fotograficzna, sezonowe zaburzenie afektywne, synestezja, Gdańsk 2006.
Randall, J. Parker, Autyzm. Jak pomóc rodzinie, Gdańsk 2004.
Smrokowska-Reichmann, Snoezelen – Sala Doświadczania Świata. Kompendium opiekuna i terapeuty, Wrocław 2013.