Dzieci badane w poradni, których intelekt określany jest jako poniżej przeciętnej, nazywane są „szarą strefą”. Choć możliwości poznawcze tych dzieci są znacznie ograniczone, nie kwalifikują się one do kształcenia specjalnego, zatem muszą podołać zadaniom takim samym jak ich zdolniejsi rówieśnicy. Dlatego bardzo istotna jest rola poradni we wsparciu tych dzieci, w kształtowaniu ich środowiska, doborze zajęć i terapii. Pozbawione pomocy nie tylko nie wykorzystają swojego i tak zaniżonego potencjału intelektualnego, ale również ich sprawność intelektualna, możliwości rozwoju oraz nabywania umiejętności i wiedzy koniecznych do życia w otaczającym je świecie będą w znacznym stopniu ograniczone.
Badanie ilorazu inteligencji
Badanie ilorazu inteligencji ma na celu określenie możliwości intelektualnych dziecka. Pozwala przewidzieć, jak wiele może ono osiągnąć w swoim życiu. Uczniowie poddawani są badaniu głównie po to, aby wesprzeć ich rozwój i kształtować warunki wzrastania w taki sposób, by w pełni wykorzystać ich wrodzony potencjał. Według różnych źródeł kilkanaście procent populacji osiąga iloraz inteligencji poniżej przeciętnej. W każdym zespole klasowym jest dwoje lub troje takich dzieci. Według testu Wechslera osiągają one iloraz inteligencji pomiędzy 84 a 70 punktami. Chociaż wszystkie mają bardzo ograniczone możliwości intelektualne, nie stanowią jednorodnej grupy, rozwój każdego z nich determinują inne czynniki.
Do pierwszej grupy należą dzieci, których trudności rozwojowe wynikają z zaniedbań pedagogicznych. Wychowując się w niesprzyjających warunkach ekonomicznych, emocjonalnych i/lub społecznych, pozbawione są bodźców stymulujących ich rozwój poznawczy. Nie wykorzystują w pełni swojego potencjału intelektualnego podczas procesu rozwoju. Konsekwencją jest osiąganie niskich wartości ogólnych w testach inteligencji. Ponieważ wrodzony potencjał jest dość wysoki, dzieci te mają dobre tempo uczenia się i dzięki odpowiednim oddziaływaniom dydaktyczno-wychowawczym mogą szybko nadrobić zaległości rozwojowe.
Drugą grupę stanowią dzieci z powolnym, lecz poprawnym przebiegiem procesów poznawczych. Są to uczniowie, którzy na wykonanie powierzonych im zadań potrzebują więcej czasu. Dlatego w testach, w których obowiązuje limit czasowy, osiągają zaniżony wynik w stosunku do rzeczywistego ilorazu inteligencji.
Do trzeciej grupy należą dzieci, których ogólny wynik w teście inteligencji zostaje obniżony ze względu na parcjalne i fragmentaryczne deficyty rozwoju psychoruchowego. Charakteryzuje je nieharmonijny rozwój umysłowy.
Kolejną grupą są dzieci, których rzeczywisty poziom intelektualny jest poniżej normy, jednak dzięki intensywnej stymulacji przez środowisko i dobrej pamięci mechanicznej mogą one osiągnąć w badaniu inteligencji wynik zafałszowany, lepszy od rzeczywistego.
Ostatnią grupę stanowią natomiast dzieci o poziomie inteligencji istotnie niższym niż przeciętny. Dzieci te we wszystkich skalach testu inteligencji Wechslera uzyskują wyniki poniżej przeciętnej.
Charakterystyka
Uczniów o ilorazie inteligencji poniżej przeciętnej charakteryzują cechy, które generują i nasilają niepowodzenia szkolne. Ich problemy są bardzo zróżnicowane i dla każdego przybierają indywidualny charakter. Wynikają one między innymi z parcjalnych i fragmentarycznych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego, które są wynikiem minimalnych zmian strukturalnych centralnego układu nerwowego. Deficyty pojawiają się przede wszystkim w myśleniu pojęciowo-słownym, a przez to myślenie dzieci nawet w starszym wieku charakteryzuje się konkretnością. Ponadto mają one zaniżoną możliwość kategoryzowania i uogólniania, co spowalnia tempo pracy podczas procesu uczenia się. Trudność sprawia im również wewnętrzna organizacja nowo nabytej wiedzy i integrowanie jej z już posiadaną oraz jej generalizowanie i wykorzystanie w różnych dziedzinach. Jako że dzieci te charakteryzują się słabą umiejętnością wyodrębniania cech istotnych od nieistotnych, uczą się na pamięć obszernych partii materiału bez zrozumienia ich treści. Dlatego wymagają większej liczby powtórzeń i metod pracy dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb. Niski poziom intelektualny wpływa również na problemy wychowawcze, które generują sztywność myślenia, mała samodzielność i brak krytycyzmu.
Działania wspierające
Dzieci z ilorazem inteligencji poniżej przeciętnej wymagają szczególnej uwagi. Odpowiednie wsparcie może im pomoc w dorosłym życiu funkcjonować na satysfakcjonującym poziomie, wykonywać wyuczony zawód i usamodzielnić się. Aby wesprzeć dziecko, po badaniu diagnozującym deficyty należy zaplanować działania wspierające i przedstawić je rodzicom. Opinia powinna bardzo szczegółowo opisywać problemy i zwracać uwagę na działania, które muszą podjąć zarówno rodzice w domu, jak i nauczyciele w szkole. Istotnym elementem przed rozpoczęciem pracy z dzieckiem jest dokładne nakreślenie warunków dostosowania metod, form pracy oraz stawianych przed nim wymagań.
Zalecenia do pracy z dzieckiem są bardzo ważnym elementem opinii.
| Dysfunkcja | Dostosowanie |
| Wolne tempo myślenia | Dostosowanie ilości materiału do opracowania poprzez jego zmniejszenie odpowiednio do możliwości percepcyjnych dziecka oraz wydłużenie czasu pracy m.in. podczas sprawdzianów |
| Szybkie zapominanie | Częste powtarzanie opracowanego materiału i wracanie do przerobionych treści Zadawanie i sprawdzanie materiału małymi partiami |
| Myślenie konkretno- -wyobrażeniowe | Rozwiązywanie zadań na konkretnym materiale |
| Mała samodzielność myślenia | Stałe upewnianie się, czy uczeń zrozumiał polecenie i swoją rolę w jego wykonaniu. Systematyczne wspomaganie dziecka w jego procesie myślenia, poprzez włączanie się w tok jego rozumowania i naprowadzanie go na właściwe tory. W miarę potrzeb uzupełnianie polecenia o dodatkowe wyjaśnienia |
| Brak myślenia krytycznego | Skłanianie do ponownego rozpatrzenia warunków danych w zadaniu. Poszukiwanie wspólne z dzieckiem różnorodnych wskazań i argumentów koniecznych do jego rozwiązania |
| Sztywność myślenia | Poszukiwanie wspólnie z dzieckiem różnych rozwiązań powierzonych mu zadań. Nakłanianie do poszukiwania argumentów, które uzasadniają punkt widzenia |
Zajęcia dodatkowe
Deficyty parcjalne i fragmentaryczne w rozwoju psychomotorycznym wymagają zajęć o charakterze terapeutycznyno-kompensacyjnym. W zależności od potrzeb i możliwości powinny one podlegać terapii pedagogicznej i zajęciom logopedycznym. Ponieważ uczniom o obniżonym intelekcie często towarzyszy zaburzona integracja sensoryczna, w miarę możliwości powinni być objęci zajęciami w tym zakresie. Innowacyjną terapią przeznaczoną dla dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, zaburzeniami koncentracji uwagi i percepcji słuchowej jest indywidualna stymulacja słuchu K. Johansena. Inną metodą z powodzeniem stosowaną wobec dzieci, które charakteryzuje wolne tempo pracy jest biofeedback. Aby uniknąć zaległości edukacyjnych, które pogłębiają deficyty w szkole, uczniowie o obniżonym potencjale intelektualnym koniecznie powinni być objęci zajęciami wyrównawczymi.
Wspomniane działania ważne są dla omawianej grupy dzieci nie tylko ze względu na to, że wyrównują ich braki edukacyjne, niwelują deficyty rozwojowe i wspomagają proces uczenia się, ale w równym stopniu podnoszą samoocenę i motywują do dalszej pracy. Ponieważ dzieci o niższym intelekcie mają problemy nie tylko z przyswajaniem wiedzy, ale także z jej przetwarzaniem i integrowaniem, potrzebują więcej czasu na ten proces. Zbyt duża liczba bodźców, poprzez nagromadzenie zajęć powoduje, że proces ten jest zaburzony. Dlatego, mimo że uczniowie ci wymagają stymulacji, dobór terapii powinien być przemyślany i ograniczony. Czas poza obowiązującymi zajęciami lekcyjnymi powinien zapewnić rozwój intelektualny, ale ważny jest również czas na zabawę, kontakty z rówieśnikami, nabywanie umiejętności społecznych, które są równie ważne dla dojrzałego funkcjonowania.
Przeciwdziałanie zachowaniom dysfunkcyjnym
Dzieci o niższym od przeciętnego intelekcie ze względu na deficyty w procesie myślenia, ale również niską motywację wewnętrzną i zaniżoną samoocenę często reprezentują zachowania dysfunkcyjne. Jako że nie są w stanie sprostać wymaganiom stawianym lepiej ukonstytuowanym intelektualnie kolegom, łatwo ulegają pokusie przynależności do grup rówieśniczych o dysfunkcyjnym charakterze. Podejmują destruktywne, naganne, a nierzadko również sprzeczne z prawem działania, podnosząc w ten sposób swoją zaniżoną samoocenę. Dlatego w procesie nauczania dzieci te nie powinny być nigdy porównywane ze swoimi zdolniejszymi kolegami. Zasadne jest, aby rozwijały się one we własnym tempie, przyswajając sobie wiedzę i umiejętności, które pozwalają im na prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Niezmiernie ważne jest docenianie przede wszystkim ich wkładu w proces uczenia się, a nie opieranie się jedynie na jego efektach. Motywuje to je do podejmowania dalszych starań.
U dzieci o niższym intelekcie dominuje przede wszystkim motywacja zewnętrzna. Dlatego w procesie nauczania należy stosować jak najwięcej wzmocnień pozytywnych. Wyznaczane nagrody mogą mieć charakter pochwały, uścisku ręki, wynagradzającego uśmiechu ze strony osoby prowadzącej zajęcia, lub bardziej namacalny w postaci np. naklejki. Rodzice mogą nagradzać dziecko za wykonanie zadania, np. poświęcając mu więcej uwagi i czasu podczas wspólnej zabawy, zorganizować wycieczkę rowerową czy wspólne pieczenie ciasta.
Dziecko z obniżonymi możliwościami intelektualnymi powinno mieć zapewnioną integrację z konstruktywną grupą rówieśniczą. W tym celu można wykorzystać jego indywidualne uzdolnienia, np. motoryczne, które często występują u chłopców, i włączyć je w działania koła sportowego. Innym rozwiązaniem może być ruch młodzieżowy, np. przynależność do harcerstwa. Wobec dziecka, które już demonstruje zachowania przemocowe, należy zastosować terapię. Dobre efekty można osiągnąć poprzez jej behawioralny charakter, np. poprzez Trening Przeciwdziałania Agresji (ART).
Egzaminy zewnętrzne
Dzieciom o niższym od przeciętnego intelekcie pomimo licznych deficytów, które reprezentują, nie przysługuje dostosowanie form ani warunków pracy podczas egzaminów zewnętrznych. Jest to dla nich bardzo krzywdzące, gdyż ich praca jest oceniana na równi z dziećmi, które nie mają żadnych problemów wpływających na ich proces edukacji. Dlatego zasadne jest rozważenie z rodzicem, czy poza niskim intelektem nie ma innych czynników, które miałyby wpływ na zastosowanie dostosowania indywidualnych warunków podczas egzaminów. Jednym z nich może być choroba, w tym wypadku dostosowanie warunków następuje na podstawie zaświadczenia lekarskiego. Opinia rady pedagogicznej może pomóc w stworzeniu dziecku indywidualnych warunków, jeżeli w danym roku szkolnym dziecko było objęte w szkole pomocą psychologiczno-pedagogiczną z powodu zaburzenia komunikacji językowej.
Wspomaganie nauczycieli i rodziców
Dziecko o niższym od przeciętnego potencjale intelektualnym, objęte wszechstronnym wsparciem może zdobyć zawód i w opinii społecznej być solidnym pracownikiem. Pozbawione pomocy, z zaniżoną samooceną jest potencjalnym obciążeniem dla społeczności, w której żyje. Dlatego też zrozumienie jego potrzeb i wsparcie w rozwoju jest priorytetowym zadaniem jego rodziny, nauczycieli i wychowawców. Aby zrozumieć specyfikę zaburzeń oraz potrzeb z nich wynikających, konieczne jest zorganizowanie przez pracowników poradni szkoleń w tym zakresie. Powinny one obejmować wszystkich merytorycznych pracowników szkoły. Przekazując za zgodą rodziców do szkoły opinię o konkretnym uczniu, należy zwrócić uwagę pedagoga/wychowawcy na szczególnie ważne jej aspekty. Trzeba również wykazać zaangażowanie w wyjaśnienie niezrozumiałych dla nauczyciela pojęć. Prelekcje dla rodziców wymagają gruntownego przygotowania. Nie można ujawniać przed nimi nazwisk dzieci, których dotyczą problemy intelektualne. Stosowny nacisk należy położyć na dostosowanie wymagań, które zawsze budzi niepokój i brak zrozumienia, a jest w tej grupie uczniów konieczne. Zasadne wydaje się, aby osoba prowadząca prelekcję była dostępna również po jej zakończeniu, tak, aby zaniepokojeni rozwojem swoich dzieci rodzice mogli skonsultować swoje niepokoje ze specjalistą.